Op 26 april was Natalia Samatyya onderweg naar een door de autoriteiten goedgekeurde mars om de ontploffing te herdenken van de kerncentrale in Tsjernobyl in buurland Oekraïne, die dag dertig jaar geleden. In de metro werd zij gefouilleerd door politieagenten. Toen zij ontdekten dat zij een zelfgemaakte poster bij zich had, arresteerden zij haar ter plekke. Zij moest een nacht in de cel doorbrengen en nu hangt haar een hoge boete boven het hoofd.
Door: Christie Miedema, regiomedewerker Oost-Europa bij Amnesty Nederland
Wat Natalia overkwam, is in Wit-Rusland niks bijzonders. Het enige uitzonderlijke aan haar verhaal is dat de demonstratie waar zij heen ging, was toegestaan. Het toelaten van publieke bijeenkomsten is de uitzondering in Wit-Rusland, niet het arresteren en beboeten van de menen die er aan deelnemen.
100 alledaagse Wit-Russische dagen
Op 3 juni is het 100 dagen geleden dat de Europese Unie besloot om vrijwel alle sancties tegen Wit-Rusland op te heffen. Die waren ooit ingesteld vanwege de grove mensenrechtenschendingen in het land. De EU vond de tijd nu rijp voor verandering. In 2015 liet Wit-Rusland namelijk zijn politieke gevangenen vrij en de presidentsverkiezingen in oktober, waarbij president Aliaksandr Loekasjenka voor de vijfde (!) keer werd verkozen, verliepen in tegenstelling tot eerdere keren vrijwel zonder arrestaties. Dat de OVSE, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, ‘significante problemen’ tijdens de verkiezingen zag, mocht de pret blijkbaar niet drukken.
De 100 dagen zonder sancties geven een weinig bemoedigend beeld. Wit-Rusland ontdoet zich van middelen van repressie die in het buitenland de krantenkoppen halen, zoals lange gevangenisstraffen voor politieke tegenstanders en het gewelddadig neerslaan van demonstraties. De onderdrukking wordt minder zichtbaar, maar de druk op de samenleving neemt niet af. Sinds 2015 is het aantal boetes voor organisatoren en deelnemers van vreedzame bijeenkomsten of onafhankelijke journalisten verzesvoudigd. Of kijk naar journalist Kastus Zhukousky. Hij kreeg in 100 dagen evenveel aan boetes opgelegd als een freelance journalist in dezelfde periode verdient.
Het laatste Europese land dat de doodstraf uitvoert
Wit-Rusland voldoet nog lang niet aan de eisen die de Europese Unie met de sancties wilde afdwingen. Een belangrijk punt daarin was de doodstraf, waar de EU liever vandaag dan morgen een einde aan zou zien. Op een conferentie over de doodstraf in Minsk in maart dit jaar bleven Wit-Russische overheidsvertegenwoordigers het gebruik ervan echter fervent verdedigen tegenover de aanwezige EU-afgevaardigden. Door Wit-Rusland van ontwikkelingen in West-Europa te isoleren, hadden de sancties zelfs bijgedragen aan het behoud van de doodstraf, zo beargumenteerden zij.
Maar nu de sancties weg zijn, is de doodstraf nog springlevend. Op 15 februari, de dag dat de EU voorstelde de sancties af te schaffen, hoorde de 31-jarige Siarhei Khmialeuski in Minsk de doodstraf tegen zich uitspreken. In de eerste vijf maanden van 2016 kregen nog twee anderen de doodstraf en werd van drie ter dood veroordeelden het hoger beroep afgewezen. Zij kunnen ieder moment geëxecuteerd worden. Op maandag 18 april werd Siarhei Ivanou als eerste gevangene sinds november 2014 terechtgesteld. Zijn familie werd pas twee weken later op de hoogte gesteld, toen zij Siarhei in de gevangenis kwamen opzoeken. De doodstraf is al onmenselijk, door de intensieve geheimhouding van de dag van de executie verkeren ook de familieleden van de veroordeelden in constante angst en krijgen zij geen kans om afscheid te nemen. In de laatste 100 dagen heeft Wit-Rusland al meer gebruikgemaakt van de doodstraf dan in heel 2015.
Omdat de situatie in buurlanden Rusland en Oekraïne verslechtert, trekken de mensenrechtenschendingen in Wit-Rusland minder de aandacht. Bovendien spelen de Wit-Russische autoriteiten het slim door opzichtige onderdrukking zoals gevangenisstraffen achterwege te laten, maar ondertussen critici flink onder de duim te houden door ze hoge boetes te geven. Wit-Rusland is nog ver verwijderd van een rechtsstaat die mensenrechten respecteert, en kan het nog lang niet worden gezien als de stabiele partner die de EU graag aan haar oostgrens zou hebben.
Kom nu in actie om de volgende executie te voorkomen
Op 2 juni presenteerde mensenrechtenorganisatie Libereco – partnership for human rights een analyse over 100 dagen rechtsstaat in Wit-Rusland, gebaseerd op het monitoringswerk van Wit-Russische mensenrechtenorganisatie Viasna.
Christie Miedema werkte als onafhankelijk onderzoeker mee aan de totstandkoming van dit rapport.
Dit artikel verscheen op 3 juni 2016 op Amnesty Blogs.