Op een pleintje achter het stadskantoor van Eindhoven staan vier jonge eikenbomen. Er is een grasveldje, wat bosjes. Mensen lopen erlangs met hun hond, in de zomer zal er misschien iemand picknicken, of kinderen spelen met een bal. Maar op één dag per jaar is vanuit de appartementen die op het pleintje uitkijken iets bijzonders te zien: mensen verzamelen zich onder de bomen en luisteren samen naar muziek en toespraken. Dit zijn niet zomaar vier bomen; dit is een plaats van herdenking.
Enkele maanden later, op 16 september 1999, werd Minsk opgeschrikt door een volgende ontvoeringszaak. Viktor Gonchar en Anatoly Krasovsky werden die dag ontvoerd en nooit teruggevonden. Gonchar was een bekend politicus en speelde een belangrijke rol als vicevoorzitter van de Opperste Sovjet, het Wit-Russische parlement. Hij was die dag onderweg met zijn vriend Anatoly Krasovsky, uitgever, ondernemer en financier van sociale projecten. Ten slotte verdween op 7 juli 2000 de Russische journalist Dmitry Zavadsky, die bezig was met een kritische documentaire over Tsjetsjenië.
Geen graven
Over de jaren heen zijn de vermoedens over wat er met hen is gebeurd, later gestaafd door steeds meer bewijs, steeds vastomlijnder geworden. Maar zolang er geen officiële waarheid bestaat en hun lichamen niet gevonden zijn, is er voor de nabestaanden geen mogelijkheid om deze gebeurtenissen af te sluiten. Ze hebben geen graven om bij te rouwen.
Vladimir Neklayev, Wit-Russisch dichter en in 2010 uitdager van Lukashenko voor het presidentschap (en daarmee in de jaren daarna politiek gevangene), schreef in 2012 in een gedicht voor de familieleden:
«En wij, wij gingen door met leven. We moeten wel.
Alleen zo doorgronden we de prijs die we voor alles betalen,
En wel de hoogst denkbare:
Dat er geen graven zijn,
Waar we terechtkunnen met onze tranen.»
In 2008 planten Eindhovense wethouder Mary Fiers en Iryna Krasovskaya, echtgenote van Anatoly Krasovsky, één van de bomen.
Wat zij wel hebben, is slechts een kleine troost. Maar het bestaan van een plek waar hun geliefden niet vergeten zijn en waar vier bomen zijn geplaatst om deze vier mannen te herdenken, is symbolisch van groot belang. Valeriya Krasovskaya, dochter van Anatoly Krasovsky, noemt de bomen «symbolisch maar tegelijk ook heel reëel. Het is de plek waarvan ik denk dat de vier verdwenen mannen hun rust hebben kunnen vinden.»
Al jarenlang sta ik elke 16e september op dit pleintje. Namens Amnesty Nederland houd ik me sinds 2008, het jaar waarin de bomen geplant werden, met Wit-Rusland bezig. Elk jaar houd ik een toespraak, waarin ik moet vaststellen dat ook dit jaar geen waarheid en gerechtigheid gebracht heeft voor de families en waarin ik opsom hoe ook andere mensenrechten in Wit-Rusland met voeten worden getreden: de persvrijheid staan onder druk, onafhankelijke activisten worden gevolgd en soms vervolgd en de doodstraf wordt nog steeds uitgevoerd.
Maar jaar op jaar gebeurt er ook iets anders. Elk jaar voel ik me een beetje meer betrokken, zoals ook de bomen elk jaar een stukje groeien. Stond ik er eerst in opdracht, nu sta ik er in solidariteit. Niet meer namens iemand maar voor iemand. Voor de families, en in de eerste plaats voor Valeriya, die deel uit maakt van de organisatie en elk jaar een indrukwekkende toespraak houdt.
Twee origami vredesduiven in één van de vier bomen tijdens de herdenking van 2019.
Ik ben niet de enige die zich zo voelt, ik zie dezelfde verandering bij mijn mede-organisatoren, die vaak al jarenlang betrokken zijn. Jip van Limpt, die namens de lokale Amnestygroep in Eindhoven sinds enkele jaren een belangrijke rol speelt in de organisatie van de herdenking, zegt hetzelfde te voelen: «Met het verstrijken van de jaren voel ik de persoonlijke band sterker worden, ik denk dat dat voor alle betrokkenen geldt. Alleen al daarom is het niet moeilijk om gemotiveerd te blijven.» De eerste bijeenkomst waar Jip bij betrokken was, was die van 2013 waarbij een groot aantal familieleden aan de herdenking deelnam. «Hun aanwezigheid, geschaard rond de bomen, gaf de plek iets sacraals. Ik was er toen net bij en meteen hoefde niemand mij meer te vertellen hoe belangrijk de herdenking was.»
Arjen van Halem, namens FNV één van de grondleggers van het project, haalt ook zijn inspiratie uit diegenen voor wie dit monument er het meest toe doet: «Het allermooiste van de herdenkingen is om te zien, te voelen, wat dit voor de nabestaanden betekent. Samen aandacht blijven geven aan een groot onrecht, aan een groot verdriet op de enige plek in de wereld waar dat fysiek kan, het levende monument van de vier bomen.»
Stedenband
Het ontstaan van deze herdenkingsplaats op een onverwachte plek, was een organisch proces. Arjen vertelt hoe er eerdere initiatieven aan vooraf gingen: solidariteitsdemonstraties bij voetbalinterlands tussen Nederland en Wit-Rusland in het PSV-stadion in 2003 en 2006 door FNV, de Landelijke Studentenvakbond en Amnesty; acties van Valeriya en Irina Krasovskaya en Svetlana Zavadskaya in Eindhoven om aandacht te vragen voor hun vermiste geliefden.
Eindhoven had een officiële stedenband met Minsk en wat dus een logische plek voor acties. Toen de actiegroepen zich uiteindelijk tot de gemeente richtten met een verzoek een permanente plek in te richten om de vier verdwenen mannen te herdenken, ging zij na enige aarzeling akkoord met het plaatsen van de vier bomen achter het stadskantoor. Als een groeiende kanttekening bij de stedenband, misschien. De bomen staan er nog; de stedenband ging enkele jaren nadat zij geplant waren ter ziele. De gemeente zag in dat een concept als een stedenband uiteindelijk in Wit-Rusland geen verandering zou gaan brengen.
Blijven vragen om de waarheid
Tijdens de herdenking van 2016 hangt Valeriya Krasovskaya een origami vredesduif in de boom die voor haar vader is geplant.
«Op dat moment was er nog geen idee om elk jaar een herdenking te organiseren», vertelt Arjen. Maar dat is wel wat er gebeurde. «Volgend jaar herdenken we in Minsk!», riepen we de eerste jaren nog. Maar de hoop dat op korte termijn de politieke situatie in Wit-Rusland zal veranderen, is verdwenen na de massa-arrestaties van 2010 en de nieuwe geopolitieke ontwikkelingen waarin Wit-Rusland de stabiele factor in de regio lijkt te worden. De vrees dat de herdenkingen na een paar activistische jaren zouden verzinken in routine, of helemaal zouden verwateren, is ook niet bewaarheid. De bijeenkomsten zijn intiemer geworden, en ook reflectiever, en emotioneler. Stadsdichter Jessica Bartels schreef dit jaar voor de tweede keer een gedicht voor de gelegenheid, waarbij ze goed de steeds intiemere sfeer vatte:
«Delen de verhalen
Onder bladeren tezamen
Terwijl de wortels graven
Steeds dieper met de jaren.»
Want wat betekent meer dan tien jaar herdenken zonder zicht op enige vorm van gerechtigheid, wat betekent twintig jaar onzekerheid over de waarheid?
Dit zijn de vragen waar Valeriya ieder jaar mee worstelt: «Ik weet nog steeds niet wat er twintig jaar geleden met mijn vader gebeurd is. Ik weet niet hoe hij om het leven gebracht is. Ik weet niet waar zijn lichaam is. Omdat ik dit allemaal niet weet, kan ik mijn verdriet niet afsluiten,» zei ze dit jaar in haar toespraak. «Tijd heelt alle wonden. Met uitzondering van open wonden,» vertelde ze ons al een paar jaar eerder. Dit is extra voelbaar wanneer het eigen leven doorgaat.
Dit jaar stelde ze tijdens haar toespraak haar dochter voor – vernoemd naar haar opa – aan al die mensen die haar vader niet gekend hebben, maar toch al elf jaar lang met haar herdenken: een troostrijk idee. Rechtstreeks tot het publiek sprekend zei ze: «Jullie betrokkenheid, jullie inzet, elk jaar weer, zorgt ervoor dat mijn hoop om de waarheid te leren kennen niet verdwijnt. Met jullie inzet blijven ook deze vier verdwenen mannen in onze gedachten in leven.» Twee jaar geleden vertelde ze het publiek ook al hoe belangrijk het is te weten dat er mensen zijn «die niet onverschillig zijn» en die om de waarheid geven. «Deze prachtige, levende bomen herinneren ons eraan dat we naar de waarheid moeten blijven vragen.»
Op hun beurt zien de andere organisatoren Valeriya als hun belangrijkste inspiratiebron. Allebei noemen Jip en Arjen de geboorte van Valeriya’s dochter en haar aanwezigheid bij de herdenking als één van de mooiste momenten van de afgelopen jaren. Voor Jip laat het zien «dat het leven doorgaat en dat ook Valeriya de kracht gevonden heeft haar leven te laten door gaan. Zonder te vergeten en nog steeds verdrietig, maar toch verder kunnen.» En ook zelf moest ik even slikken toen het geboortekaartje aankwam en nog meer toen Valeriya’s dochter later dit jaar voor het eerst werd toegevoegd aan onze intieme kring bij de bomen.
Poëzie tussen de bomen
Die betrokkenheid vindt zijn vorm in onze toespraken, in de praktische organisatie rondom het evenement en in de poëzie die tussen de bomen weerklinkt. Het monument begon met een gedicht, vertelt Arjen, dat er al was voordat de bomen er stonden. Het gedicht «vier bomen voor Wit-Rusland», dat staat op het kleine monumentje bij de bomen, werd geschreven door voormalig FNV-medewerker Leo Mesman rond de tijd dat de plannen voor de bomen circuleerden.
Valeriya Krasovskaya en Leo Mesman bij de herdenking in 2012, terwijl Leo zijn gedicht voordraagt.
4 bomen voor wit-rusland
4 mannen
die opstonden tegen die ene
die het volk de vrijheid benam
en verdwenen
4 bomen
hier geplant als levend teken
opdat wij geen dag vergeten
te bewenen
4 mannen
die opstonden tegen die ene
die het volk de vrijheid benam
en verdwenen
Leo Mesman (2008)
Leo zegt over de rol die poëzie in de herdenking speelt: «Soms schieten gewone woorden tekort. Vooral als we momenten van opperst geluk of diepst verdriet beleven. Gelukkig is er dan de poëzie om ons te hulp te komen. Het is dan ook niet toevallig, denk ik, dat aan de basis van de jaarlijkse herdenking van de verdwenen vier mannen een gedicht ligt.»
Elk jaar weerklinkt dit gedicht tussen de de bomen, samen met ieder jaar een nieuw gedicht – geschreven door de stadsdichter van Eindhoven of andere dichters die hiervoor worden uitgenodigd. «Bij elke herdenking ervaar ik telkens weer dat het gedicht troost en inspiratie biedt om de namen van de vier mannen te blijven noemen en levend te houden», vertelt Leo. Voor hem is het heel bijzonder hoe iedereen jaar weer andere dichters proberen «het onvoorstelbare en onzegbare in dichtvorm uit te drukken».
Ook Leo raakte over de jaren heen steeds dieper betrokken en uitte dat enkele jaren geleden in een nieuw gedicht, speciaal voor Valeriya. Hij schreef:
«Dromen blijf ik van een land
Waarin bomen enkel bomen zijn
Voor vogels die erin nestelen en zingen.»
Een blijvend obstakel
Ondertussen neemt de toenadering tussen Wit-Rusland en de Europese Unie de laatste jaren toe – dankzij het feit dat Wit-Rusland zich steeds meer als stabiele factor in een instabiele regio, of zelfs mogelijk volgende slachtoffer van Rusland, kan presenteren. Enkele jaren geleden hief de EU vrijwel alle sancties tegen Wit-Rusland op. Sinds 2016 gelden de EU-sancties alleen nog voor vier personen die direct in verband worden gebracht met de verdwijningen. Lukashenko, die publiekelijk weinig verhuld gerefereerd heeft aan zijn betrokkenheid bij deze verdwijningen, wordt niet in zijn reizen gehinderd, zo bleek tijdens een controversieel bezoek aan Oostenrijk begin november. Het enige echte obstakel voor nauwere relaties is, behalve het blijvende bestaan van de doodstraf, het ontbreken van openbaarheid en gerechtigheid over de verdwijningen.
Lukashenko lijkt nauwelijk bereid echte of zelfs maar symbolische stappen te zetten om de EU tegemoet te komen. Bij de parlementaire verkiezingen zondag 17 november verdwenen de twee laatste twee oppositiekandidaten uit het parlement, en Lukashenko heeft al aangekondigd volgend jaar bij de presidentsverkiezingen weer kandidaat te zullen zijn – en dus te zullen winnen in een land waarin geen eerlijke verkiezingen bestaan. Valeriya gelooft dat de waarheid pas bekend zal worden na het einde van de dictatuur van Lukashenko die inmiddels meer dan 25 jaar aan de macht is. Dat einde is nog niet in zicht.
Dit artikel verscheen op 24 november 2019 in Donau. Magazine over Midden- en Zuidoost-Europa.
